«Αι προθέσεις της ΟΜΜ (Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας) είναι να μπορέσουμε: Να καταλάβουμε τη Θεσσαλονίκη έγκαιρα (...) Να καταλάβουμε τα ζωτικά κέντρα της Ανατολικής Μακεδονίας και Δυτικής Θράκης και ν' αρπάξουμε όσο μπορέσουμε βουλγαρικό υλικό ιδιαίτερα σε οπλισμό και πυρομαχικά» (σήμα της διοίκησης της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ στις 2 Σεπτέμβρη 1944).
Η ΟΜΜ έδινε εντολή στη 10η Μεραρχία «να κάμη όσο περισσότερη ζημιά στους Γερμανούς, να τους αρπάξη όσα μπορέση υλικά και οπλισμό (...) Να είναι σε θέση να χτυπήση ή να εκμεταλλευθή κατάρρευση των Βουλγάρων και αφοπλίση την 8η Μεραρχία που είναι στην περιοχή». Τονιζόταν ιδιαίτερα: «Πρέπει να κατανοηθή ότι: Δίδομε πρωταρχική σημασία στην κατάληψη της Θεσσαλονίκης».
***
Η απελευθέρωση της πόλης στις 30 Οκτώβρη δεν ήταν καθόλου απλό γεγονός. Οχι τυχαία, για δεκαετίες μετά απαγορευόταν ο γιορτασμός της. Η αστική τάξη γνωρίζει το γιατί: Η Θεσσαλονίκη ήταν σημαντικό κέντρο της αστικής εξουσίας και ιδιαίτερα σημαντικό για τους Αγγλους που είχαν ήδη συμφωνήσει με τη Γερμανία να τους παραχωρήσει την πόλη.
Σύμφωνα με καταγεγραμμένη μαρτυρία του Αλμπερτ Σπέερ, υπουργού Πολεμικής Βιομηχανίας του Χίτλερ, έγινε στη Λισαβόνα μια μυστική συμφωνία μεταξύ Γερμανών και Αγγλων, για την οποία του έκανε σχετική αναφορά ο αρχηγός του Γερμανικού Επιτελείου, στρατηγός Γιοντλ. Σύμφωνα με τον Σπέερ, «η συμφωνία αυτή (...) αφορούσε (...) την εκκένωση απ' τα γερμανικά στρατεύματα της Ελλάδος, χωρίς Βρετανική ενόχληση (...) Ο Φον Οβεν που ήταν διευθυντής τύπου του υπουργείου προπαγάνδας, αναφέρει σε βιβλίο του που έγραψε μετά τον πόλεμο, ότι ο Γκαίμπελς είχε μετάσχει ο ίδιος στις διαπραγματεύσεις για τη σύναψη της συμφωνίας αυτής (...) Το τίμημα της συμφωνίας, κατά τη δική μου γνώμη, ήταν να παραχωρηθεί η Θεσσαλονίκη από τους Γερμανούς στους Αγγλους, να μπορέσουν να την καταλάβουν αμαχητί και μ' αυτό τον τρόπο η Ελλάδα να περιέλθει στο δυτικό στρατόπεδο. Και βέβαια ο Χίτλερ θα διατηρούσε ανέπαφες τις δυνάμεις του που κατείχαν τον Ελληνικό χώρο».
Η απελευθέρωση της πόλης από τον ΕΛΑΣ, λοιπόν, δεν ήταν μια εύκολη υπόθεση, καθώς στο μεταξύ είχε υπογραφεί η συμφωνία της Καζέρτας, που έθετε τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ κάτω από τις διαταγές του Σκόμπι.
Να πώς περιγράφεται εκείνη η μέρα στο έγγραφο 379940, που βρίσκεται στο Αρχείο του ΚΚΕ: «Στις 16 Οκτώβρη τα τμήματα του εφεδρικού ΕΛΑΣ Θεσσαλονίκης με αποφασιστική εξόρμησή τους είχαν καταλάβει όλες τις συνοικίες της πόλης και περιόρισαν τους γερμανούς στο κέντρο της. Κάτω από την πίεση των τμημάτων της 11ης Μεραρχίας και την απειλή του εφεδρικού ΕΛΑΣ Θεσσαλονίκης οι κατακτητές στις 28 Οκτώβρη εγκατέλειψαν την πόλη.
Και τη στιγμή που οι δυνάμεις της δεκάτης μεραρχίας του ΕΛΑΣ που ήταν διαταγμένες κατά μήκος της κοιλάδας του Αξιού χτυπούσαν και κυνηγούσαν τους κατακτητές οι άγγλοι (...) έδιναν διαταγές στους εθνοπροδότες της ΠΑΟ και συνεργάτες των γερμανών (...) να είναι έτοιμοι και να περιμένουν.
Το σατανικό σχέδιο του Σκόμπυ ήταν ολοφάνερο (...) διέταξε όπως οι δυνάμεις της 9ης και 10ης μεραρχίας του ΕΛΑΣ Μακεδονίας να μην προχωρήσουν πέρα από τον Αξιό προς τη Θεσσαλονίκη και τις δυνάμεις της 6ης Μεραρχίας να μην περάσουν το Στρυμώνα».
Αφησε δηλαδή ανοικτό το χώρο εκείνο ακριβώς όπου ήταν συγκεντρωμένες και όπου δρούσαν όλες οι αστικές δυνάμεις, που είτε συνεργάζονταν με τους Γερμανο-βούλγαρους, είτε μόνο με τους Βρετανούς, είτε και με τους δυο, πάντως σε κάθε περίπτωση εναντίον του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.
«Με το σχέδιο αυτό - σημειώνεται στο έγγραφο- ο Σκόμπυ απέβλεπε στο να βρει δυνάμεις συγκροτημένες και έτοιμες τις ορδές των ταγματαλητών που τις καθοδηγούσε με τους εδώ πράκτορές του και κρατώντας τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ σε μεγάλη απόσταση απ τη Θεσσαλονίκη να διευκολύνει τους εθνοπροδότες να καταλάβουν την πόλη και να του την παραδώσουν (...) οι αιχμάλωτοι ηγέτες τους απεκάλυψαν τα σχέδια των άγγλων (...) Τα σχέδια αυτά έλεγαν: Μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης θα συγκεντρωθούν οι δυνάμεις των προδοτών και μέσω του Στρυμώνα θα κατευθυνθούν στην Ανατολική Μακεδονία όπως ενωμένοι με τον Αντών - Τσαούς θα καταλάβουν την Ανατολική Μακεδονία - Θράκη».
Γιατί να γίνει αυτό; Γιατί ήδη ο Κόκκινος Στρατός έκανε επέλαση στα Βαλκάνια και η αντίθεση σοσιαλισμού - καπιταλισμού συνεχιζόταν με διάφορους τρόπους, τόσο εμφανώς όσο και «αφανώς», στο πλαίσιο της αντιχιτλερικής - αντιαξονικής σύμπραξης.
Διαφωτιστική η εξέλιξη: Στις 25 Οκτώβρη τα παραδοθέντα στον Κόκκινο Στρατό βουλγαρικά στρατεύματα αποχώρησαν από την Ανατολική Μακεδονία - Θράκη. Σχετικά με αυτή την περιοχή έγραφε ο Δημητρόφ στις 6 Οκτώβρη του 1944: «Ο Στάλ(ιν) επικοινώνησε μαζί μου: Οι Βούλγαροι πρέπει να αποσύρουν τα στρατεύματά τους απο τη Θράκη και τη Μακεδονία. Σημαντικό είναι να διεκδικηθεί η επιστροφή του βουλγ(αρικου) στρατού που οι Αγγλοι θέλουν να αφοπλιστεί. Η ανακωχή καθυστερείται από τους Αγγλους οι οποίοι θέλουν να (την) υπογράψει ο Ουίλσον και όχι ο Τολμπούχιν» (Ημερολόγιο Δημητρόφ).
Να γιατί οι Αγγλοι έσπευδαν να χρησιμοποιήσουν τα τάγματα ασφαλείας σ' αυτή την περιοχή. Για να εκτελεστεί αυτό το σχέδιο είχαν γίνει οι σχετικές προετοιμασίες: Ο Βρετανός ταγματάρχης Μίλερ είχε υπό την προστασία του τον Τσαούς Αντών (Φωστερίδη) και την ομάδα του, που για τις ανάγκες της περίστασης τους «έντυσε» ΕΔΕΣ, δηλαδή νόμιμη απελευθερωτική ομάδα. Ηδη από το Σεπτέμβρη και τον Οκτώβρη, ο Τσαούς Αντών βοηθούσε τους Γερμανούς να αποχωρήσουν. Το ίδιο και τα τμήματα του Μιχάλαγα, του Κισά Μπατζάκ, Παπαδόπουλου και άλλων ταγματασφαλιτών.
Εγραψε σχετικά ο στρατηγός Σαραφης: «Οι άγγλοι αξιωσαν να τους αναγνωρίσουμε σαν αντάρτες του ΕΔΕΣ και να κρατήσουν τον οπλισμό τους. Φυσικά δεν δεχτήκαμε και εφαρμόσαμε και για αυτούς τη διάταξη των ταγμάτων ασφαλείας» (Στ. Σαράφης «Ο ΕΛΑΣ»).
Οι πρωταγωνιστές
Την εφαρμογή του σχεδίου για την παρεμπόδιση του ΕΛΑΣ να ελευθερώσει την πόλη είχε αναλάβει ο συνταγματάρχης Χρυσοχόου, επιτελάρχης του στρατηγού Τσολάκογλου και πρώτου δωσίλογου πρωθυπουργού. Αυτός ήταν και ο πραγματικός αρχηγός της ένοπλης οργάνωσης ΥΒΕ/ΠΑΟ.
Αυτός ζήτησε να σπεύσουν οι ένοπλοι του Κισά Μπατζάκ να μπουν στην πόλη πριν από τον ΕΛΑΣ. Προσδιόρισε, μάλιστα, την έναρξη της επιχείρησης για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης στις 28 Οκτώβρη.
Ο Κισά Μπατζάκ, που υπέγραφε πια ως μέλος των «Εθνικών Ομάδων Ελλήνων Ανταρτών» του αρχηγείου ΕΔΕΣ Μακεδονίας, σημείωνε: «Η απόφασις αύτη ελήφθη κατόπιν προσκλήσεως των Αρχών και του Εθνικόφρονος πληθυσμού Θεσσαλονίκης. Ο Γενικός Διοικητής Συνταγματάρχης Αθανάσιος Χρυσοχόου δι' αντιπροσωπείας εμπόρων και Αξ/κων παρουσιασθείσης την 25ην τρέχοντος παρέγγελε κατηγορηματικώς και εγγράφως προς ημάς ότι όλοι, Αρχαί και νομιμόφρων Λαός, είναι παρά το πλευρόν μας προς επιβολήν της τάξεως του Νόμου».
Αυτήν την κατάσταση ευνοούσαν και οι Γερμανοί. Σύμφωνα με καταγραφή που αναφέρεται σε έγγραφο του γερμανικού Α2 για τη Θεσσαλονίκη: «Το κομμουνιστικό στοιχείο είναι εδώ, όπως και στην Αθήνα, τόσο ισχυρό, που με βεβαιότητα πρέπει να αναμένεται πρώτα η κατάληψη της πόλης υπό τον EΛΑΣ (...) να χρησιμοποιείται γι' αυτά τα ζητήματα εκτεταμένα ο γενικός επιθεωρητής Χρυσοχόου, ο οποίος με πρωτοβουλία του πρέπει να θέτει σε δράση Τάγματα Ασφαλείας, Αστυνομία και Χωροφυλακή, όπως το έπραξε ο Ράλλης στην Αθήνα».
Αυτά τα κατακάθια διατάχθηκαν να καταλάβουν την πόλη για να την παραδώσουν στα αφεντικά τους.
Τι έγινε
Οι Γερμανοί άρχισαν να αποφυλακίζουν τους αξιωματικούς του ΕΔΕΣ που κρατούνταν στο στρατόπεδο «Παύλος Μελάς», με την εντολή να στελεχώσουν τον ΕΕΣ του Κισά Μπατζάκ. Διατάσσουν τον Δάγκουλα και τα τμήματα του ΕΕΣ να παραμείνουν κοντά στην πόλη. Ο Κισά Μπατζάκ μεταφέρει τα τάγματα στον Αγιο Αθανάσιο, 20 χλμ. έξω από τη Θεσσαλονίκη, και όλοι μαζί παρουσιάζονται από δω και πέρα ως ΕΔΕΣ. Μέσα στη πόλη επιχειρούν ήδη να χτυπήσουν στις γειτονιές που ελέγχει ο ΕΛΑΣ:
Διαβάζουμε στην εφημερίδα «Εφοδος», όργανο της ΕΠΟΝ:
«Στις 16/10 το πρωί δύναμη από 150 ταγματαλήτες επετέθηκε απ' όλες τις πλευρές στις συνοικίες Βάρνα, Συκιές, Καλλιθέα, Νεάπολη...
Η αντεπίθεση κράτησε 2 ώρες... Αποτέλεσμα της οποίας ήταν να απωθηθούν οι αλήτες αφήνοντας επί του πεδίου της μάχης 8 νεκρούς.
Στις 11 επετέθηκε ένα νέο κύμα από 108 ταγματαλήτες, οι 62 με κέντρο τη Νεάπολη».
Το ίδιο βράδυ ξεσπούν διαδηλώσεις: 1.000 νέοι στην Ξηροκρήνη, όπως και στην Αγία Τριάδα, 6.000 στην Καλαμαριά, 3.000 στην Τριανδρία, άλλοι τόσοι στου Χαριλάου, και 3.000 στην Τούμπα.
Η εφημερίδα «Ελευθερία» του ΕΑΜ καταγράφει: «Ο Χρυσοχόου (...) έστειλε τα τάγματα ασφαλείας και τους αλήτες του Κυριάκου Παπαδόπουλου (Κισάμπατζακ) στις λαϊκές συνοικίες της Θεσσαλονίκης για να τις μετατρέψει σε σφαγείο... Με τα παλικάρια του ΕΛΑΣ επικεφαλής σε παλλαϊκό ξεσηκωμό οι κάτοικοι της Νεάπολης και των γύρω συνοικιών τσάκισαν τις ορδές των επιδρομέων και ξάπλωσαν πάνω από 100 νεκρούς και τραυματίες».
Στις 20 και 22 Οκτώβρη οργανώνονται ξανά μαχητικές διαδηλώσεις με αίτημα τη διάλυση των ταγμάτων ασφαλείας.
Οι μάχες
Στις 26 προς 27 του Οκτώβρη, δυνάμεις του ΕΛΑΣ, αψηφώντας την εγγλέζικη εντολή, ξεκινούν από το Ελευθεροχώρι με πλοιάρια του ΕΛΑΝ και αποβιβάζονται στη Χαλκιδική. Την ίδια νύχτα, τμήματα της 10ης Μεραρχίας και η Ταξιαρχία Ιππικού, που υπάγονταν τακτικά στην ΟΜΜ, άλλα απ' τη Μεθώνη με το ΕΛΑΝ και άλλα με σχεδίες από Αλιάκμονα και Αξιό κατευθύνθηκαν προς τον ίδιο στόχο. Ηδη από τις 17 Οκτώβρη, κλιμάκιο της διοίκησης της Ομάδας Μεραρχιών του ΕΛΑΣ βρισκόταν μέσα στην πόλη. Αρχίζουν οι μάχες. Με τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ να σφίγγουν τον κλοιό, οι Γερμανοί επισπεύδουν την αναχώρησή τους από τη Θεσσαλονίκη, ενώ οι ταγματασφαλίτες καταφεύγουν στο Κιλκίς.
Στις 30 του Οκτώβρη του 1944 ο ΕΛΑΣ είναι κυρίαρχος της πόλης, ενώ τμήματά του σε συνεχή επαφή με τον εχθρό, τον καταδίωξαν μέχρι τα γιουγκοσλαβικά σύνορα, προκαλώντας του σοβαρές απώλειες.
Σε τηλεγράφημα που εστάλη την ίδια μέρα από το στρατηγείο της ΟΜΜ στο αρχηγείο του ΕΛΑΣ αναφέρεται μεταξύ άλλων: «Τμήματά μας εισήλθαν Θεσσαλονίκη σήμερον 3ην μετά μεσημβρία, στοπ, λαός Θεσσαλονίκης έξαλλος από ενθουσιασμό διατρέχει οδούς πόλεως εναγκαλιζόμενος αντάρτες, στοπ, εργοστάσια ηλεκτρισμού και μύλος Αλατίνι κατόπιν επεμβάσεως Ε.Λ.Α.Σ., διεσώθηκαν, στοπ. Εστία εθνοπροδοτών ΧΑΝ παρέδωσε βαρύ οπλισμό, στοπ. Θα αναγκαστεί εις παράδοσιν, στοπ. Τμήματά μας προσανατολίζονται προς δυτικόν τμήμα πόλεως για χτυπήματα, στοπ (...) Παρόν τηλεγράφημα παρακαλώ δοθεί ΠΓ του ΚΚΕ, στοπ».
